W czerwcu 1881 roku w Sudanie wybuchło powstanie Mahdiego. Ogłoszona wówczas przez przywódcę rebelii święta wojna miała doprowadzić do oczyszczenia i odrodzenia islamu, przywrócenia tej religii do korzeni z czasów Mahometa, a także pokonania jej wrogów. Miała też zrzucić jarzmo brytyjsko-egipsko-osmańskich rządów. W wyniku powstania mahdystom udało się stworzyć w Sudanie państwo. Ono zaś miało ponieść dżihad dalej w świat. Wyzwoleńczo-religijna rewolucja ostatecznie została stłumiona po niespełna dwudziestu latach, ale jej skutki odczuwane są do dziś, wpływając na to, czym jest współczesny Sudan.
Kto to był Mahdi z Sudanu?
Kim jest Mahdi? To pytanie z pewnością zadawano sobie w gabinetach dowódców wojskowych oraz polityków ówczesnych mocarstw. Na krańcu cywilizowanego świata, w kraju bez bogactw naturalnych i bez większego znaczenia, nagle pojawił się człowiek, który ogłosił się prorokiem i rzucił wyzwanie wielkim imperiom – osmańskiemu i brytyjskiemu. Co więcej, odniósł w tym względzie sukcesy, pokonując wojska przeciwników i doprowadzając do powstania w Sudanie niezależnego państwa.
Zatem kto to był Mahdi? Tak naprawdę nazywał się Muhammad Ahmad ibn Abd Allah. Po wznieceniu powstania znany był jako Mahdi z Sudanu albo Al-Mahdi. To on stał za całą rewolucją. Był jej wodzem, inspiratorem powstania, religijnym przywódcą i samozwańczym prorokiem, który miał doprowadzić do oczyszczenia islamu i dominacji tej religii na całym świecie. Miał też wyzwolić Sudańczyków spod panowania Turków, Egipcjan i Brytyjczyków. Ten pierwszy cel nie został zrealizowany. Drugi udało mu się jednak osiągnąć.
Mahdi był jednym z wielu Beduinów żyjących wtedy w Sudanie. Jego rodzina zajmowała się budowaniem łodzi. On sam zamiast rzemiosła wybrał drogę religijną, decydując się na naukę w szkole koranicznej. Był uczniem Mahameda Szarifa, jednego z największych autorytetów duchowych Sudanu. Po ukończeniu studiów religijnych stał się wędrownym kaznodzieją, a później przywódcą islamistycznej sekty. W końcu obwołał się Mahdim, mesjaszem, który poprowadzi swych zwolenników do zwycięskiej walki z niewiernymi. Sprowokował w ten sposób przedstawicieli Egiptu w Chartumie do reakcji i nieudanej próby aresztowania go, co de facto było pierwszym epizodem powstania Mahdiego.
Dlaczego wybuchło powstanie Mahdiego?
Mahdi trafił ze swoim przekazem na podatny grunt. Z jednej strony był człowiekiem z ludu, popularnym kaznodzieją, który wiedział, jak przemawiać do ludzi. Jego charyzma i dar przekonywania były na tyle duże, że szybko zgromadził sporą liczbę zwolenników przekonanych o tym, że faktycznie – jak sam twierdził – jest mesjaszem, świętym człowiekiem, który oczyści islam z niewiernych.
Na płaszczyznę religijną nakładało się niezadowolenie w sferze gospodarczej i kulturowej. Przed Mahdim Sudańczycy znajdowali się pod panowaniem Egiptu, nad którym zwierzchność z kolei sprawowało Imperium Osmańskie. Narzuceni z daleka zarządcy i urzędnicy nie liczyli się z mieszkańcami kraju, których potrzeby ignorowano. Co więcej, mówili w obcym języku i byli obcy kulturowo. Mahdi był ich radykalnym krytykiem, zdobywając tym przychylność tłumów.
Jednocześnie ogromne wpływy w regionie zachowywali Brytyjczycy. To pod ich protektoratem znalazł się Egipt, kiedy Imperium Osmańskie upadło. Niemal przez cały XIX wiek Sudan znajdował się w ich strefie wpływów. Podejście Brytyjczyków do Afryki było zarazem typowo kolonialne – ograniczali wydatki do minimum, wyciągając maksimum zysków i zasobów. Nie sprzyjało to dobremu zarządzaniu Sudanem, potęgując niechęć miejscowych do sprawujących władzę.
Co więcej, Sudan nie był bogatym regionem, a zyski czerpano przede wszystkim z handlu niewolnikami. W interesy handlarzy niewolnikami uderzył zaś jeden z gubernatorów Sudanu, Charles Gordon, który w 1873 r. objął wadzę w prowincji. I chociaż misja zwalczania niewolnictwa nie powiodła się, działania brytyjskiego namiestnika przyczyniły się do pogorszenia nastrojów i również były jednym z powodów, dla których wybuchło powstanie Mahdiego.
Jak skończyło się powstanie Mahdiego w Sudanie?
Próba aresztowania Mahdiego w 1881 roku szybko przerodziła się w powstanie. Po tym wydarzeniu Mahdi musiał ukryć się w Kordofanie. Jego ucieczka z północnego Sudanu zaczęła być porównywana z ucieczką Mahometa z Mekki do Medyny. W efekcie liczba jego zwolenników gwałtownie wzrosła i jeszcze tego samego roku Mahdi z Sudanu starł się z egipskimi wojskami, odnosząc pierwsze zwycięstwo.
Latem 1882 roku Mahdi miał pod sobą już ponad 30 tys. derwiszów, oddanych wojowników, niezbyt dobrze wyposażonych, ale doświadczonych w boju. Mahdystom sprzyjała niestabilna sytuacja w Egipcie. Wielka Brytania musiała się wówczas mierzyć z buntem tamtejszych wojskowych. Sudańscy rebelianci to wykorzystali, pokonując kolejno wysyłane wojska egipskie, a później także brytyjskie. W końcu doszło do oblężenia Chartumu, zapoczątkowanego w marcu 1884 roku, a zakończonego w styczniu 1885 roku. Mahdyści zdobyli miasto i przenieśli stolicę do Omdurmanu, leżącej w pobliżu Chartumu wioski.
Mahdi z Sudanu nie miał szansy, by długo nacieszyć się zwycięstwem. 22 czerwca 1885 roku Muhammad Ahmad zmarł nie w wyniku walki na polu bitwy, ale z powodu zakażenia tyfusem. Władzę w Sudanie po Mahdim przejął Abdullah ibn Sajjd Muhammad Chalifa, znany też jako Abdullahi. Przez kolejne lata umacniał on swoją pozycję, prowadząc przy tym politykę ekspansji. Jego podboje nie były jednak udane.
W 1896 do Sudanu przybyły brytyjskie wojska ekspedycyjne, które po dwóch latach walk doprowadziły do starcia pod Omdurmanem. W dowodzonej przez generała sir Horatio Kitchenera bitwie Sudańczycy zostali rozbici. Abdullahi uciekł, ale rok później podjął próbę odbicia Sudanu. Bitwa pod Karari zakończyła się jednak jego śmiercią i upadkiem niepodległego państwa sudańskiego. Sudan stał się kondominium egipsko-brytyjskim.
Powstanie Mahdiego w Sudanie miało oczyścić islam i wyzwolić mieszkańców. Skończyło się ugruntowaniem władzy egipsko-brytyjskiej. Sudan został zrujnowany, nie tylko przez wojnę, ale i przez nieudolne rządy mahdystów, a także trapiące region choroby (malaria, tyfus) oraz klęski nieurodzaju. Skutki powstania i późniejszych rządów Brytyjczyków (w tym podział na południowy i północny Sudan) są odczuwane w regionie do dziś.
Powstanie Mahdiego w kulturze
Mahdi był postacią charyzmatyczną, a losy Sudanu okazały się na tyle barwne, że nie powinno dziwić, iż oba motywy pojawiły się w dziełach kultury. W Polsce rebelię znamy przede wszystkim dzięki Henrykowi Sienkiewiczowi. Mamy powstanie Mahdiego „W pustyni i w puszczy”, gdzie jest ukazany przywódca rebelii. Dzięki lekturze informacje o powstaniu i informacje o Mahdim poznawało każde dziecko, które wydaną w 1911 roku przerabiało jako lekturę szkolną. Z innych dzieł warto z pewnością zobaczyć film „Chartum” z 1966 roku. Powstanie Mahdiego ukazuje również film z 2002 roku – „Cena Honoru”.